در فصولی که بارندگی کمتر از حد متوسط است ، آبیاری نقش مهمی در رشد و نمو گیاهان و تامین رطوبت مورد نیاز ریشه دارد. در گذشته آبیاری با ساده ترین روش ها انجام می شد اما امروزه روش های علمی مختلفی به وجود آمده اند که اگر به درستی انتخاب و اجرا شوند، می توانند تاثیر بسزایی در پیشرفت کشاورزی و رشد اقتصادی کشور داشته باشند.
اگر شما هم علاقمند هستید در خصوص آبیاری و انواع روش های آن اطلاعات بیشتری کسب کنید؛ دعوت می کنیم در ادامه با سهند آسا همراه باشید.
آبیاری چیست؟
به سیرآب کردن محصولات کشاورزی به منظور رشد و نمو آنها از طریق روش های مصنوعی آبیاری گفته می شود. آب مورد نیاز جهت آبیاری را نیز می توان از منابع مختلف چاه، حوضچه ، سد ،دریاچه، نهر یا کانالها تامین کرد.
انواع روش های آبیاری
به طور کلی روش آبیاری را می توان به دو دسته سنتی و مدرن دسته بندی کرد.
آبیاری سنتی
یکی از قدیمی ترین روش های آبیاری که در گذشته استفاده می شد و امروزه نیز در برخی مزارع کوچک و حیاط خانه ها استفاده می شود، روش آبیاری سنتی است. آبیاری سنتی به صورت سطحی انجام می شود و به آن آبیاری ثقلی نیز گفته می شود. در این روش آب با استفاده از کانال ها و لوله های دریچه دار وارد مزرعه شده و با نیروی گرانش بر روی سطح خاک توزیع می شود.
این روش بسیار ساده بوده و به ماشینالات و تجهیزات خاصی نیاز ندارد به همین دلیل هزینه اولیه ی آن کم است اما بسیار ناکارامد بوده و در این روش بیش از 75 درصد آب هدر می شود. همچنین این روش برای زمین های با شیب زیاد و خاک های سبک و شنی مناسب نیست.
آبیاری سطحی شامل روش های کرتی ، نواری ، جویچه ای و حوضچه ای می شود.
1- آبیاری کرتی ( غرقابی) : آبیاری کرتی برای مزارع کوچک با سطح بدون شیب و نسبتا صاف مناسب است. در این روش برای جلوگیری از ایجاد رواناب خاکریزهایی ایجاد می شود.
2– آبیاری نواری : به شکل توسعه یافته ی آبیاری کرتی آبیاری نواری گفته می شود که در مزارع بزرگ با خطوط تراز یکنواخت و دارای شیب طولی اجرا می شود.
3- آبیاری جویچه ای یا شیاری : در آبیاری جویچه ای جریان آب هر جویچه از طریق کانال واقع در مزرعه و به وسیله سیفون یا لوله تامین می شود و با توجه به دبی کانال می توان چند شیار را به طور همزمان آبیاری کرد.
4- آبیاری حوضچه ای یا کانالی : در این روش آب در بالاترین نقطه زمین ذخیره می شود و از آن نقطه به سمت بخش های دیگر زمین کشاورزی حرکت می کند.
آبیاری نوین
امروزه به دلیل کمبود منابع آبی و لزوم صرفه جویی در مصرف آب و پیشرفت روز افزون علم و تکنولوژی دیگر روش های ناکارامد قدیمی مقرون به صرفه نیست و لذا باید به جای روش های قدیمی روش های نوین آبیاری جایگزین شود تا ضمن صرفه جویی در مصرف آب موجب افزایش سطح تولید گردد.
به روش های آبیاری نوین ، آبیاری تحت فشار نیز گفته می شود. در این روش ها از پمپ و لوله برای انتقال آب و از پاشنده‌ها مانند آبپاش و قطره چکان برای پخش آب در سطح مزرعه استفاده می‌گردد.
از مزایای آبیاری تحت فشار می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش راندمان آبیاری و صرفه جویی در مصرف آب
- افزایش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی
- امکان پخش کود یا سم همراه آبیاری
- نیاز به نیروی کارگر کمتر
- امکان اجرا در زمین های شیبدار و ناهموار
- پخش آب به صورت یکسان در سطح مزرعه گیاهان
- قابلیت اتوماسیون بالا
همچنین انتخاب نوع روش آبیاری تحت فشار؛ به نوع خاک ، نوع محصول و شرایط آب و هوایی منطقه بستگی دارد. در زیر هر کدام از این روش ها شرح داده می شود:
1- آبیاری قطره ای :
یکی از پرکاربرد ترین روش های آبیاری نوین ، آبیاری قطره ای است زیرا در اکثر شرایط آب و هوایی و در انواع خاک ها قابل اجراست. در این روش آب از طریق لوله های پلی اتیلن یا نوار آبیاری به پای گیاه می رسد و به وسیله ی قطره چکان یا سوراخ هایی که روی نوار آبیاری قرار دارد ، دقیقا به ریشه گیاه ریخته می شود به همین دلیل به آن آبیاری میکرو یا موضعی نیز گفته می شود.
آبیاری قطره ای جزو کارمند ترین روش های آبیاری بوده و در آن میزان هدر رفت آب بسیار ناچیز بوده و کیفیت و سطح تولید افزایش می یابد. تحقیقات علمی نشان می دهد این روش تا 95 درصد راندمان آبیاری را افزایش می دهد و فقط 5 درصد تلفات آب دارد. البته این روش نیاز به تعمیر و نگهداری دارد و عواملی مثل سختی آب و گرفتگی قطره چکان ها می تواند بر عملکرد سیستم اثر منفی بگذارد.
از اجزاء و قسمت های مختلف سیستم آبیاری قطره‌ای می‌توان به ایستگاه پمپاژ، فیلتراسیون ، تانک تزریق کود و سم، لوله های اصلی و فرعی و قطره‌چکان‌ها اشاره کرد.
سیستم آبیاری قطره ای به چندین روش زیر انجام می شود :
آبیاری بابلر :
از این روش بیشتر برای آبیاری درختان استفاده می شود و آب با شدت کم و به صورت حبابی از لوله خارج شده و به پای گیاه ریخته می شود.
آبیاری اسپری :
در این روش آب به صورت اسپری بر روی سطح خاک و گیاهان پاشیده می‌شود.
آبیاری زیر سطحی :
در این روش لوله ها در زیر خاک و در عمق مناسب دفن می شوند و رطوبت مورد نیاز گیاهان را بدون مرطوب شدن سطح خاک تامین می کنند. این روش مزایا و معایب خاص خود را دارد. برای مثال در این روش هدر رفت آب بسیار کم است و لوله ها مزاحمتی برای حرکت ماشینالات کشاورزی ایجاد نمی کنند اما هزینه ی اجرای آن نسبت به روش های دیگر بالاست و در صورت نشتی آب، پیدا کردن آن دشوار است.
2- آبیاری بارانی :
در آبیاری بارانی آب به وسیله ی لوله ها به مرکز زمین منتقل شده و از طریق آب پاش های تعبیه شده همانند قطرات باران روی گیاهان ریخته می شود.
این روش برای آبیاری دشت ها و زمین های با هکتار بالا که به مبادرت به کشت یونجه ، گندم ، ذرت و… می کنند بسیار مناسب است اما در مناطقی که در معرض بادهای شدید هستند، کارایی این روش کاهش پیدا می کند. همچنین اجرای این روش در زمین هایی با خاک های سنگین باعث ایجاد روان آب می شود. این روش حدود 70-80 درصد راندمان آبیاری دارد.
آبیاری بارانی خود به دو دسته کلاسیک (غیر مکانیزه) و مکانیزه طبقه‌بندی می شود.
آبیاری بارانی کلاسیک :
در این روش جابه‌جایی آبپاش‌ها یا لوله‌های جانبی به‌کمک کارگر انجام می‌شود. روش کلاسیک شامل کلاسیک کاملاً متحرک، کلاسیک نیمه‌متحرک، کلاسیک ثابت با آبپاش‌های متحرک، کلاسیک کاملاً ثابت و کلاسیک شیلنگی با قرقره می باشد.
آبیاری بارانی مکانیزه :
در آبیاری مکانیزه برای جابجایی آبپاش‌ها و لوله جانبی از انرژی الکتریسیته یا انرژی حاصل از سوخت استفاده می‌شود تا آبیاری با سهولت بیشتر و نیروی کارگری کمتر انجام شود. این روش مناسب اراضی وسیع و یکپارچه بوده و تکنولوژی به‌کار رفته در آنها از روش‌های کلاسیک پیچیده‌تر است. از روش‌های آبیاری بارانی مکانیزه می‌توان به سیستم آبیاری لوله چرخدار (ویل موو)، سیستم آبیاری ارّابه‌ای، سیستم آبیاری متحرک خطی (لینیر) و سیستم آبیاری عقربه‌ای (سنترپیوت) اشاره کرد.
تفاوت آبیاری قطره ای با آبیاری بارانی
از مهم ترین تفاوت های این دو روش آبیاری می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1- در روش آبیاری قطره ای از قطره چکان و لوازم جانبی آن استفاده می شود. در حالی که در روش بارانی از آبپاش ها استفاده می شود.
2- در روش قطره ای آب فقط به پای ریشه ریخته می شود اما روش آبیاری بارانی سطح وسیعی از مزرعه را آبیاری می کند.
3- در آبیاری قطره ای آب با فشار کم قابل اجراست اما روش آبیاری بارانی به آب با فشار زیاد نیاز دارد.
بهترین روش آبیاری
امروزه بهترین روش های آبیاری در جهان به دلیل کم هزینه بودن و مصرف کم آب روش آبیاری قطره ای و روش آبیاری بارانی از نوع سنتر پیوت است. روش آبیاری قطره ای مصرف آب بسیار کمی دارد و بیشتر در مناطق گرم و خشک و در زمین های کوچک اجرا می شود.
اما هزینه نگهداری از آن تا حدودی بالا است. روش آبیاری سنتر پیوت نیز در زمین های بزرگ استفاده می شود و علاوه بر کاهش مصرف آب، هزینه نگهداری پایینی هم دارد البته روش اجرای آن هزینه بر است.
سخن آخر
همان طور که اشاره شد گیاهان برای رشد و نمو به میزان مناسبی از آب نیاز دارند که این آب باید از طریق یک روش آبیاری کارآمد در اختیار مزرعه قرار گیرد. روش های آبیاری گذشته به دلیل اتلاف در مصرف آب و انرژی و زمان کشاورز دیگر مقرون به صرفه نیستند و بهترین راهکار استفاده از روش های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره و بارانی است که لازم است کشاورز با توجه به میزان بودجه، نوع محصول، نوع خاک و شرایط آب و هوایی منطقه اقدام به انتخاب روش آبیاری خود نماید.